کلیه‌ها وظیفه فیلتر کردن مواد زائد خون را بر عهده دارند. اما اگر کلیه‌ها آن طور که باید کار نکنند، ممکن است به روشی به نام دیالیز نیاز باشد. کلیه‌ها علاوه بر فیلتر کردن خون، به حفظ تعادل مناسب آب، اسیدها و مواد معدنی در بدن کمک می‌کنند.
آن‌ها همچنین به عنوان بخشی از سیستم غدد درون ریز و تولید هورمون عمل می‌کنند. اگر سال‌ها به بیماری کلیوی مبتلا بوده‌اید یا کلیه‌هایتان به دلیل بیماری یا جراحت ناگهان از کار افتاده است، ممکن است پزشک شما را دیالیز کند. این شیوه درمانی جایگزینی برای خارج کردن زائدات و مایعات اضافی از بدن هستند.
دیالیز چیست؟
کلیه‌ها وظیفه فیلتر کردن مواد زائد را از خون برعهده دارند. دیالیز روشی است که جایگزین بسیاری از عملکردهای طبیعی کلیه‌ها می‌شود. کلیه‌ها دو عضوی هستند که در دو طرف در پشت حفره شکم قرار دارند. دیالیز می‌تواند به افراد اجازه دهد که زندگی مفیدی داشته باشند، حتی اگر کلیه‌های آن‌ها دیگر به اندازه کافی کار نکنند.
آمار سال 2015، گزارش سالانه سیستم داده‌های کلیوی (USRDS)، نشان می‌دهد تقریبا 468000 بیمار دیالیز تحت دیالیز قرار می‌گیرند. بیش از 193000 بیمار دیگر پیوند کلیه را برای مرحله انتهایی بیماری کلیه انجام دادند.
دیالیز با انجام عملکرد کلیه‌های از کار افتاده به بدن کمک می‌کند. کلیه نقش‌های زیادی در بدن ایفا می‌کند. یک کار اساسی کلیه تنظیم تعادل مایعات بدن است که این کار را با تنظیم مقدار ادراری که روزانه دفع می‌شود، انجام می‌دهد. در روزهای گرم بدن بیشتر عرق می‌کند. بنابراین، آب کمتری باید از طریق کلیه دفع شود.
در روزهای سرد، بدن کمتر عرق می‌کند. بنابراین، برای حفظ تعادل مناسب در بدن، میزان خروج ادرار باید بیشتر باشد. وظیفه کلیه این است که با تنظیم میزان خروجی ادرار تعادل مایعات را تنظیم کند. یکی دیگر از وظایف اصلی کلیه، دفع مواد زائد بدن در طول روز است. همزمان با عملکرد بدن، سلول‌ها از انرژی استفاده می‌کنند.
عملکرد سلول‌ها مواد زائدی تولید می‌کند که باید از بدن خارج شوند. وقتی این مواد زائد به میزان کافی خارج نشوند، در بدن جمع خواهند شد. به افزایش مواد زائد، همانطور که در خون اندازه گیری می‌شود، ازتمی گفته می‌شود. هنگامی که مواد زائد تجمع می‌یابند، باعث ایجاد احساس بیماری در بدن می‌شوند که اورمیا نامیده می‌شود و این به دلیل اوره و سایر ترکیبات زائد ازته است.
چه زمانی بیماران نیاز به دیالیز دارند؟
وقتی کلیه‌ها نتوانند خون را به طور موثری فیلتر کنند، مایعات و مواد زائد در بدن تا حد بحرانی جمع می‌شوند و ممکن است فرد برای شروع به دیالیز نیاز داشته باشد. دو دلیل اصلی نارسایی کلیه و نیاز به درمان دیالیز، دیابت و فشار خون بالا است.
وقتی سطح مواد زائد در بدن فرد به حدی افزایش می‌یابد که از آن بیمار می‌شود، ممکن است به دیالیز نیاز داشته باشد. سطح مواد زائد معمولاً به آهستگی جمع خواهد شد. به پزشكان متخصص در بيماري‌ها و بيماري‌هاي كليه، متخصص مغز و اعصاب گفته می‌شود.
وی برای کمک به متخصصان مغز و اعصاب برای تعیین زمان دیالیز برای بیمار، آزمایشاتی را برای اندازه گیری چندین سطح شیمیایی خون در بدن بیمار انجام می‌دهد. دو سطح عمده شیمیایی خون اعم از از سطح کراتینین و نیتروژن اوره خون که اندازه گیری می‌شوند.
با افزایش این دو سطح، این‌ها شاخص‌هایی برای کاهش توانایی کلیه‌ها در پاکسازی بدن از مواد زائد هستند. پزشکان برای اندازه گیری سطح عملکرد کلیه از آزمایش ادرار، پاکسازی کراتینین استفاده می‌کنند. بیمار به مدت یک روز کامل ادرار را در یک ظرف مخصوص ذخیره می‌کند.
مواد زائد موجود در ادرار و خون با اندازه گیری کراتینین تخمین زده می‌شوند. با مقایسه سطح خون و ادرار این ماده، پزشک ایده دقیقی از عملکرد کلیه‌ها دارد. به این نتیجه کلیرانس کراتینین گفته می‌شود. معمولاً وقتی ترخیص کالا از کراتینین به 1 زیر 10 سی سی در دقیقه می‌رسد، بیمار نیاز به دیالیز دارد.
پزشک همچنین از دیگر شاخص‌های وضعیت بیمار برای تصمیم گیری در مورد نیاز به دیالیز استفاده می‌کند. اگر بیمار ناتوانی عمده ای در تخلیه آب اضافی بدن داشته باشد یا از مشکلات قلب، ریه‌ها، معده یا مشکلات چشایی یا احساس در پاهای خود شکایتی کند، ممکن است دیالیز تشخیص داده شود.
انواع دیالیز
دو نوع دیالیز اصلی وجود دارند که شامل دیالیز همودیالیز و دیالیز صفاقی هستند که در زیر به تفصیل توضیح داده شده‌اند:
همودیالیز چگونه کار می‌کند؟
همودیالیز از دستگاه خارجی و نوع خاصی از فیلتر برای از بین بردن مواد زائد اضافی و آب از خون استفاده می‌کند. در حین همودیالیز، خون از بدن بیمار به دستگاه دیالیز از طریق لوله‌های استریلی منتقل شده و به فیلتر تبدیل می‌شود که غشای دیالیز نامیده می‌شود.
برای این روش، بیمار یک لوله عروقی ویژه ای دارد که بین یک سرخرگ و یک ورید در بازو یا پا قرار گرفته است (پیوند گورتکس نامیده می‌شود). گاهی اوقات، یک ارتباط مستقیمی بین شریان و ورید بازو ایجاد خواهد شد. به این روش فیستول Cimino گفته می‌شود.
سپس سوزن‌ها در پیوند یا فیستول قرار می‌گیرند و خون به دستگاه دیالیز، از طریق فیلتر منتقل می‌شود و به بیمار برمی‌گردد. اگر بیمار قبل از قرار دادن پیوند یا فیستول، به دیالیز نیاز داشته باشد، برای انجام دیالیز، کاتتری با قطر بزرگ (کاتتر همودیالیز) مستقیماً در یک ورید بزرگ در گردن یا پا قرار می‌گیرد. در دستگاه دیالیز، محلولی در طرف دیگر، فیلتر مواد زائد را از بیمار دریافت می‌کند.
دیالیز صفاقی چگونه کار می‌کند؟
دیالیز صفاقی از مایعی استفاده می‌کند که از طریق یک لوله پلاستیکی (کاتتر دیالیز صفاقی) در حفره شکم بیمار قرار می‌گیرد تا مواد زائد اضافی و مایعات را از بدن خارج کند. دیالیز صفاقی از بافت‌های بدن بیماران در داخل شکم (حفره شکم) استفاده می‌کند تا به عنوان یک فیلتری عمل کند.
حفره شکم با غشای خاصی به نام غشای صفاقی پوشانده شده است. یک لوله پلاستیکی به نام کاتتر دیالیز از طریق دیواره شکم به داخل حفره آن قرار می‌گیرد. سپس مایعی خاص به نام دیالیز به داخل حفره شکم می‌ریزد و اطراف روده‌ها را می‌شوید. غشای صفاقی به عنوان فیلتر بین این مایع و جریان خون عمل می‌کند. با استفاده از انواع مختلف محلول‌ها، می‌توان مواد زائد و آب اضافی را از طریق این فرآیند از بدن خارج کرد.
درمان از طریق همودیالیز
درمان همودیالیز معمولاً در یک واحد همودیالیز انجام می‌شود. این یک ساختمانی خاص است که مجهز به دستگاه‌هایی می‌باشد که درمان دیالیز را انجام می‌دهند. واحد دیالیز همچنین محلی است که بیماران می‌توانند درباره مشاوره رژیم غذایی و کمک به نیازهای اجتماعی کمک بگیرند.
بیماران به طور کلی هفته ای سه بار برای درمان به واحد دیالیز مراجعه می‌کنند. به عنوان مثال، این برنامه یا دوشنبه، چهارشنبه و جمعه یا سه شنبه، پنجشنبه و شنبه است. قبل از درمان، بیماران خود را وزن می‌کنند تا مایعات اضافی جمع شده از آخرین جلسه دیالیز قابل اندازه گیری باشند. سپس بیماران به صندلی‌های اختصاصی می‌روند که مانند صندلی‌های سالن است.
ناحیه پیوند یا فیستول (اتصال بین شریان و ورید) کاملاً تمیز می‌شود. سپس دو سوزن به داخل پیوند یا فیستول وارد می‌شوند. یکی خون را به دستگاهی می‌برد که در آنجا تمیز شده است. سوزن دیگر اجازه می‌دهد تا خونی از بدن بیمار خارج شده، دوباره به بدن بیمار برگردد. درمان‌ها از 2 تا 4 ساعت طول می‌کشند.
در این مدت، کارکنان دیالیز فشار خون بیمار را به طور مکرر بررسی کرده و دستگاه دیالیز را تنظیم می‌کنند تا مطمئن شد که مقدار مناسبی مایعات از بدن بیماران خارج می‌شوند. بیماران می‌توانند در طول درمان کتاب بخوانند، تلویزیون تماشا کنند، بخوابند یا کارهای دیگری انجام دهند. بعضی اوقات بيماراني كه از انگيزه زيادی برخوردار هستند ممكن است بتوانند خود در خانه و در فرآيندی بنام همودياليز در خانه، دياليز كنند.
درمان از طریق دیالیز صفاقی
دیالیز صفاقی به بیمار نیاز دارد تا در درمان دیالیز خود نقش فعال تری داشته باشد. از اهمیت اولیه مسئولیت بیمار برای حفظ سطح تمیز شکم و کاتتر، در جایی که درمان انجام می‌شود، به منظور جلوگیری از عفونت است. در طی این فرآیند، بیمار وزن خود را بررسی می‌کند تا قدرت مایعات مورد استفاده تعیین شود.
سپس بیمار ماسک زده و محل کاتتر صفاقی را تمیز می‌کند. مایعی که اجازه می‌یابد در حفره صفاقی باقی بماند، در حالی که غشای صفاقی مواد زائد را در مایع فیلتر می‌کند. سپس مایعات و مواد زائد دوباره به داخل کیسه پلاستیکی تخلیه می‌شوند که در اصل حاوی مایعات هستند.
سپس بیمار این کیسه حاوی مواد زائد را در مایع جدا کرده و یک کیسه محلول جدید را که می‌تواند به داخل حفره صفاقی تخلیه شود متصل می‌کند. هنگامی که مایعات در بدن قرار گرفتند، کیسه جدید جمع شده و در لباس زیر بیمار قرار می‌گیرد تا درمان بعدی. انجام این روش معمولاً 30 دقیقه طول می‌کشد و باید چهار تا پنج بار در روز انجام شود.
به عنوان جایگزین این روش درمانی، برخی از بیماران تحت دیالیز صفاقی از دستگاهی به نام سیکلر استفاده می‌کنند. از این دستگاه هر شب استفاده می‌شود. از پنج تا شش کیسه مایع دیالیز بر روی دستگاه استفاده می‌شود و آن به طور خودکار مایع را در هنگام خواب بیمار تغییر می‌دهد.
مزایای انواع دیالیز
هر یک از دو نوع دیالیز، همودیالیز و دیالیز صفاقی دارای مزایا و معایبی هستند. این بستگی به بیمار و پزشک کلیه آن‌ها دارد که با در نظر گرفتن سبک زندگی وی، سایر شرایط پزشکی، سیستم‌های پشتیبانی و میزان مسئولیت و مشارکت در برنامه درمانی مورد نظر وی، کدام یک از این روش‌ها را بهتر انجام دهد.
بیمار باید درک کند که به دلیل شرایط پزشکی خاص خود، ممکن است کاندیدای نوع دیالیز یا نوع دیگری نباشد. هر بیمار باید دو نوع روش دیالیز را از دیدگاه خودش بسنجد. فارغ از اینکه چه نوع دیالیزی انتخاب شود، بیماران مسئولیت‌های خاصی مانند رعایت برنامه رژیم غذایی، مشاهده مایعات دریافتی، مصرف ویتامین‌های ویژه و سایر داروها برای کنترل فشار خون و تعادل کلسیم و فسفر را برعهده دارند.
برای بسیاری از بیماران، مزیت عمده همودیالیز حداقل مشارکت در درمان است. با این حال، بیماران ملزم به رعایت یک برنامه خاص هستند و هفته ای سه بار به واحد دیالیز مراجعه می‌کنند. همودیالیز همچنین نسبت به دیالیز صفاقی به کنترل دقیق رژیم غذایی و کنترل مایعات نیز نیاز دارد.
برای آن دسته از بیمارانی که استقلال بیشتری را ترجیح می‌دهند، دیالیز صفاقی امکان برنامه ریزی انعطاف پذیرتری را برایشان فراهم می‌کند و می‌توان آن را در خانه انجام داد. بیمار باید هر روز مقدار مشخصی از دیالیز را انجام دهد اما می‌تواند زمان دقیق روش دیالیز را تغییر دهد. یک مشکل عمده در دیالیز صفاقی، عفونت است.
بیمار دارای یک لوله پلاستیکی است که از حفره صفاقی به خارج از بدن می‌رود و این یک مکان بالقوه برای ورود باکتری‌ها به بدن می‌باشد. در طول جلسات آموزشی بر تمیزی و تکنیک بسیار تأکید می‌شود.
امید به زندگی برای فردی که دیالیز می‌کند چقدر است؟
طول عمر مورد انتظار بیمار دریافت کننده دیالیز در گزارش سیستم داده‌های کلیوی برای بیماران دیالیزی 40 تا 44 سال، تقریباً 8 سال و برای افراد 60 تا 64 سال، تقریباً 4.5 سال بود. این مهم یک محدوده بسیار متغیری است که به عوامل زیادی از جمله مسائل زیر مربوط می‌شود:
- نژاد
- سن بیمار
- کیفیت درمان دیالیز
- سایر موارد پزشکی در بیمار (بیماری‌های همراه)
- کیفیت درمان قبل از دیالیز
- کنترل سطح پتاسیم
- انطباق کلی بیمار
بعضی از بیماران دیالیز را به عنوان پل (زمان تعیین محل مناسب کلیه اهدا کننده) برای پیوند کلیه (پیوند کلیه) انجام می‌دهند. اگر بیمار در پیوند موفق باشد و بتواند دیالیز را متوقف کند، پیش آگهی زنده ماندن وی بسیار افزایش می‌یابد.
اثرات جانبی دیالیز
افرادی که به دیالیز کلیه نیاز دارند، ممکن است موارد زیر را تجربه کنند:
- گرفتگی عضلات.
- خارش پوست (اغلب قبل یا بعد از عمل بدتر می‌شود).
- فشار خون پایین، به ویژه در افراد دیابتی.
- مشکلات خواب، گاهی اوقات به دلیل خارش، بی قراری پاها یا شکستگی‌های کوچک در تنفس، معروف به آپنه.
- نوشیدن مایعات زیاد.
- عفونت یا بالون در محل دسترسی برای دیالیز.
- افسردگی و نوسانات خلقی.
بیماری کلیه یک بیماری جدی است. در افراد مبتلا به نارسایی مزمن کلیه، کلیه‌ها بهبود نمی‌یابند، اما دیالیز می‌تواند باعث بهبود وضعیت سلامتی و طولانی شدن عمر تا 20 سال یا بیشتر شود.